Ubezwłasnowolnienie jest instytucją stosowaną w celu ochrony osób, które nie są w stanie samodzielnie w sposób racjonalny kierować swoim postępowaniem. W polskim systemie prawnym wyróżnia się dwie formy ubezwłasnowolnienia: całkowite i częściowe.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego zostały opisane w art. 13 § 1 kodeksu cywilnego, zgodnie z którego treścią:

Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Ze wskazanego przepisu wynika, że przesłankami ubezwłasnowolnienia całkowitego są:
• ukończone 13 lat (co wiąże się z posiadaniem przez daną osobę ograniczonej zdolności do czynności prawnych),
• choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne,
• niemożność kierowania swym postępowaniem wskutek choroby, niedorozwoju albo innego rodzaju zaburzenia psychicznego.

Należy zwrócić uwagę, że sama choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy nie przesądza z góry o istnieniu podstaw do ubezwłasnowolnienia. Istotne jest bowiem, by te konkretne zaburzenia uniemożliwiały danej osobie kierowanie swym postępowaniem.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 6 września 2017 r., I CSK 331/17

Istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 k.c. przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną.

Ustalenie, iż dana osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, powinno obejmować głęboką analizę procesów poznawczych, stanu emocjonalnego, dojrzałości społecznej, zdolności zrozumienia sensu działania, przewidywania skutków, motywacji.
Co szczególnie istotne, wskazane przesłanki muszą wystąpić łącznie. Ponadto, nawet w sytuacji, gdy wszystkie faktycznie wystąpią, sąd może nie przychylić się do wniosku o ubezwłasnowolnienie ze względu niespełniania głównego celu i zamierzenia tej instytucji, jakim jest dobro osoby ubezwłasnowolnianej. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zostaje pozbawiona zdolności do czynności prawnych.

Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. Opiekun osoby ubezwłasnowolnionej przede wszystkim sprawuje pieczę nad osobą ubezwłasnowolnioną, zarządza jej majątkiem, a także reprezentuje ją wobec osób trzecich np. podpisując umowy. Funkcję tę powinien sprawować w pierwszej kolejności małżonek, rodzic, a w przypadku braku tych osób – inna osoba, np. dalszy krewny.
Należy podkreślić, że ustanowienie ubezwłasnowolnienia całkowitego winno wiązać się z polepszeniem sytuacji ubezwłasnowolnionego i winno być czynione dla jego dobra, co potwierdzają orzeczenia Sądu Najwyższego.

Postanowienie SN z 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83

Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1969 r., I CR 374/69

Instytucja ubezwłasnowolnienia ma na celu interes osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a nie interes innych osób czy urzędów, jak np. zapobieganie tą drogą zabieraniu czasu pieniactwem danej osoby czy też uprzykrzaniu się osobom trzecim itp.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnienie częściowe zostało wprowadzone przez art. 16 § 1 k.c., zgodnie z którym: „Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada ograniczone zdolności do czynności prawnych. Z przytoczonego przepisu wynika, że aby ubezwłasnowolnić częściowo osobę, spełnione muszą zostać łącznie poniższe przesłanki:
• pełnoletniość,
• choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne (ustawodawca wymienił w przepisie przykładowo pijaństwo, narkomanię, ale to wyliczenie nie stanowi katalogu zamkniętego i w grę wchodzić mogą także inne zaburzenia, które nie zostały wskazane przez ustawodawcę wprost w art. 16 § 1 k.c.),

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1965 r., I CR 399/64

Marnotrawstwo (hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku) nie stanowi obecnie oddzielnej podstawy ubezwłasnowolnienia częściowego, może być jednak symptomem zaburzeń psychicznych osoby, które mogą stanowić taką podstawę.

• stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego,

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 października 1974 r., I CR 500/74

Przepis art. 16 § 1 k.c. należy rozumieć w ten sposób, że osoba dotknięta zaburzeniami psychicznymi, co do której brak podstaw do całkowitego ubezwłasnowolnienia, może być ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych rozporządzających lub zobowiązujących wymienionych w art. 17 k.c. a nie objętych przepisem art. 20 k.c. (czyli drobnych spraw życia codziennego).

• potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw wskazanej osoby.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę Kurator wyraża zgodę dokonywanie czynności prawnych przez ubezwłasnowolnionego. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, tj. zakupy spożywcze czy korzystanie z usług.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie

Sprawa o ubezwłasnowolnienie toczy się na wniosek osoby uprawnionej. Katalog osób, które mogą złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie jest zawarty w art. 545 k.p.c.
Uprawnieni do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie są:
• małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
• jej przedstawiciel ustawowy.

Spór w doktrynie i orzecznictwie wywoływała kwestia możliwości złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie przez osobę, której ten wniosek dotyczy. Zgodnie z obowiązującym obecnie kierunkiem w orzecznictwie przyjmuje się, że wniosek ten może złożyć również osobiście osoba, której wniosek dotyczy.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., sygn. akt III CZP 38/16

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona.

Odmiennie jednak Sąd Najwyższy wyraził się w uzasadnieniu uchwały całej Izby Cywilnej SN z dnia 14 października 2004 r., sygn. akt III CZP 37/04:

Ubezwłasnowolnionemu nie przysługuje uprawnienie do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia. W wypadku gdy skierowane przez ubezwłasnowolnionego do sądu pismo w tym przedmiocie nie daje podstawy do wszczęcia postępowania z urzędu, przewodniczący zawiadamia o tym przedstawiciela ustawowego osoby ubezwłasnowolnionej.

Osoba spoza kręgu uprawnionych do złożenia wniosku ma możliwość złożenia wniosku do prokuratora o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie, gdyż legitymację do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie do sądu posiada również prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie składa się do sądu okręgowego właściwego dla miejsca zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy. Jeżeli brak jest miejsca zamieszkania, to wówczas właściwy jest sąd okręgowy miejsca pobytu tej osoby.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien spełniać wymagania dotyczące pozwu, z tym że zamiast pozwanego należy wskazać wszystkie osoby zainteresowane w sprawie. W tym miejscu wypada wskazać, że uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy prawa, oprócz samego wnioskodawcy: osoba, której wniosek dotyczy, jej przedstawiciel ustawowy oraz małżonek osoby, której dotyczy wniosek. Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora.

Wniosek musi również wskazywać zakres ubezwłasnowolnienia, o jakie się wnosi – tj. całkowite lub częściowe, a także uzasadnienie przyczyn złożenia wniosku.

Dodatkowe dokumenty, które należy dołączyć do wniosku wynikają z art. 552 § 1 k.p.c., zgodnie z którym:
• jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego należy przedstawić świadectwo lekarskie wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby;
• jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa – zaświadczenie poradni przeciwalkoholowej;
• jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenie z poradni leczenia uzależnień.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli dotyczy osoby pełnoletniej, może również zawierać wniosek o ustanowienie doradcy tymczasowego. Doradcą tymczasowym jest osoba, która na czas trwania postępowania dba o ochronę mienia i osoby, wobec której toczy się postępowanie. Taką osobą może być osoba z rodziny, która nie wnosiła o ubezwłasnowolnienie, przede wszystkim małżonek, krewny lub inna osoba bliska. Ustanowienia doradcy tymczasowego sąd może dokonać również z urzędu.
Należy podkreślić, że w toku sprawy o ubezwłasnowolnienie w pierwszej kolejności sąd powinien przesłuchać osobę, której wniosek dotyczy. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Należy wskazać, że osoba której wniosek dotyczy powinna być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Po wykonaniu badań sporządzana jest opinia, która zawiera ocenę zakresu zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw.

Po zgromadzeniu materiału dowodowego sąd wydaje orzeczenie zawierające informację o zastosowaniu bądź niezastosowaniu ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego wraz z uzasadnieniem. Sąd po wydaniu orzeczenia z urzędu przesyła odpis prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie, do sądu opiekuńczego. Ma to miejsce dlatego, że to sąd opiekuńczy decyduje o ustanowieniu opiekuna lub kuratora.

Należy podkreślić, że gdy ustaną przyczyny ubezwłasnowolnienia sąd na wniosek uchyla ubezwłasnowolnienie. Sąd może także zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia stanu osoby ubezwłasnowolnionej, także ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.

Oceń artykuł:
[Głosów: 0 Średnia: 0]