Często w życiu dochodzi do przypadków w których darczyńca z różnych powodów chce odwołać dokonaną darowiznę. Z praktyki sądowej mogę wskazać, iż najczęściej do próby cofnięcia darowizny dochodzi na skutek:
– rozwodu i chęci odzyskania nieruchomości darowanej jednemu z małżonków przez drugiego małżonka lub jego rodzinę;
– zaniedbywania przez obdarowanego nieruchomości, którą wcześniej otrzymał, a której stan uległ pogorszeniu na skutek braku remontów i napraw;
– wszelkich sporów rodzinnych i związanego z nimi ustania niegdyś dobrych relacji istniejących między darczyńcą, a obdarowanym;
– zaniedbywania przez obdarowanego darczyńcy lub nawet całkowitego zerwania kontaktów obdarowanego z darczyńcą;
– problemów finansowych darczyńcy.
Przyczyny odwołania darowizny
Ustawodawca w art. 898 §1 kodeksu cywilnego wprowadził możliwość odwołania darowizny:
Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Podkreślić należy, iż zgodnie z ogólna zasadą stanowiącą, że umów należy dotrzymywać, odwołanie darowizny może być dokonane tylko wyjątkowo, w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Ustawodawca te przypadki limituje pojęciem „rażącej niewdzięczności”. W przepisach prawa nie ma nigdzie definicji takowego pojęcia, dlatego o tym czy doszło do rażącej niewdzięczności będzie za każdym razem decydował sędzia, orzekający w konkretnej sprawie biorąc pod uwagę całokształt okoliczności występujących między stronami procesu. Jak interpretować rażącą niewdzięczność daje nam wskazówki Sąd Najwyższych w licznych swoich orzeczeniach:
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2018 r. II CSK 254/17
Przesłankę rażącej niewdzięczności uznaje się za spełnioną tylko w przypadkach szczególnych: zwłaszcza przestępstw obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dla niego bliskim albo rażącego zaniedbywania obowiązków rodzinnych.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2017 r. II CSK 871/16
Możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego jest instytucją wyjątkową i w związku z tym przesłanka odwołania powinna być poddana wykładni restryktywnej. Nie można nie dostrzegać, że potencjalna możliwość odwołania z przyczyn następujących po jej dokonaniu prowadzi niejako do własności “moralnie podzielonej”, która prowokuje częstokroć zapiekłe konflikty rodzinne. Właściwym polem dla jej zastosowanie są przede wszystkim sytuacje, w których dokonując darowizny, darczyńca niejako zdał się na obdarowanego, a jego rażąca niewdzięczność stawia go w trudnym położeniu osobistym lub majątkowym. W każdym razie w praktyce przesłankę rażącej niewdzięczności uznaje się za spełnioną tylko w przypadkach szczególnych: zwłaszcza przestępstw obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dlań bliskim albo rażącego zaniedbywania obowiązków rodzinnych. Nie ma natomiast zastosowania w razie niezgodnych z wolą darczyńcy działań obdarowanego, będących wyrazem zagwarantowanej mu przez prawo autonomii.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2016 r. I CSK 209/15
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia rażącej niewdzięczności ani nie określa kryteriów, jakie należy brać pod uwagę przy ocenie zachowań obdarowanego. Nie jest możliwe formułowanie generalnych elementów znaczenia tego pojęcia z uwagi na zróżnicowane sytuacje życiowe. O istnieniu lub nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku konkretne okoliczności, rozważane na tle zwyczajów panujących w określonych środowiskach społecznych, które nie wykraczają poza wypadki życiowych konfliktów. Każdy przypadek powinien być rozważony indywidualnie. Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające, w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się, czy działaniem darczyńcy. Nie jest również obojętna przyczyna niewdzięczności, bo umożliwia dokonanie osądu, czy i na ile zachowanie obdarowanego może być uznane za nieusprawiedliwione.
Do essentialia negotii umowy darowizny nie należy obowiązek sprawowania opieki nad darczyńcą przez obdarowanego i choć czynność ta rodzi po stronie obdarowanego obowiązek wdzięczności, to nabiera on szczególnej postaci, gdy darowizna zostaje zawarta pomiędzy osobami najbliższymi, których powinność świadczenia pomocy i opieki wynika z łączących strony darowizny stosunków rodzinnych.
Niewdzięczność w stopniu rażącym może polegać nie tylko na działaniu, lecz także na zaniechaniu spełnienia obowiązków obciążających obdarowanego, krzywdzących darczyńcę. Jednym z ustawowo uregulowanych obowiązków jest obowiązek alimentacji darczyńcy o ile ten po wykonaniu darowizny popadnie w niedostatek.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 2014 r. I CSK 592/13
1. Rażąca niewdzięczność może przejawiać się również w działaniu wymierzonym przeciwko osobom, z którymi darczyńca jest związany. Nie muszą to jednak być zachowania, w których osoba bliska darczyńcy jest wykorzystana przedmiotowo, jako cel pośredni, którego krzywda ma przysporzyć cierpień darczyńcy i to stanowi zamiar obdarowanego. Rażącą niewdzięczność może stanowić także zachowanie wymierzone w osobę najbliższą darczyńcy, nie podjęte wprawdzie z myślą o samym darczyńcy, lecz obiektywnie naganne i z racji swojego charakteru w sposób oczywisty uderzające w jego dobra i emocje, z czym obdarowany musiał się co najmniej godzić.
2. Ustawodawca używając w art. 898 § 1 k.c. niezdefiniowanego precyzyjnie pojęcia rażącej niewdzięczności względem darczyńcy celowo zrezygnował ze wskazówek, jakie zawierał choćby poprzednio normujący tę kwestię art. 366 k.z., by umożliwić objęcie ochroną darczyńcy w tych wszystkich wypadkach, kiedy obiektywnie i zarazem subiektywnie oceniane naganne zachowanie obdarowanego budzi ostry sprzeciw, jako tak dalece niewłaściwe i przykre dla darczyńcy, że kłóciłoby się z elementarnym poczuciem przyzwoitości odmówienie darczyńcy prawa unicestwienia skutków darowizny.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2014 r.
Co do zasady należy podzielić stanowisko, że niewierność małżeńska obdarowanego małżonka, będąca zawinioną przyczyną rozwodu, nie stanowi sama przez się rażącej niewdzięczności wobec darczyńców (teściów) w rozumieniu art. 898 § 1 k.c.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2003 r. V CKN 1829/00
Przy ocenie czy obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności względem darczyńców (teściów), poza samym zdarzeniem niedochowania wierności małżeńskiej, należy zachowanie się obdarowanego po tym zdarzeniu. Skoro przeprosił on teściów, podejmował próby pogodzenia się z żoną i nadal chce się z nią pogodzić, to wykazał, że nie chce dopuścić do rozpadu rodziny, co niewątpliwie leży w jej interesie. Takie zachowanie obdarowanego łagodzi ostrość surowej oceny zdrady małżeńskiej, której się on dopuścił i nie pozwala na uznanie, że jego zachowanie stanowi wyraz rażącej niewdzięczności względem darczyńców.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2012 r. IV CSK 172/12
1. Popełnienie przestępstwa wobec darczyńcy nie stanowi wystarczającej przesłanki odwołania darowizny, o której mowa w art. 898 § 1 k.c. zwłaszcza w sytuacji, gdy sąd karny orzekając o popełnieniu przez obdarowaną przestępstwa stwierdził nieznaczny stopień jej winy i społecznej szkodliwości czynu, w konsekwencji czego postępowanie karne warunkowo umorzył.
2. Sam fakt zniszczenia mienia darczyńcy nie przesądza o rażącym i kwalifikowanym naruszeniu przez obdarowaną norm moralnych, jakie winny obowiązywać w relacjach nawet tak bliskich, jak siostry z bratem.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2012 r. V CSK 179/11
Rażąca niewdzięczność odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które jest skierowane przeciw darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze, ukierunkowane zazwyczaj na wyrządzenie krzywdy lub szkody majątkowej. Nie są to działania nieumyślne, niezamierzone. Z zasady wyłącza się również działania skierowane przeciwko osobie trzeciej, chyba że podjęte są z zamiarem pokrzywdzenia darczyńcy.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r. I CSK 278/11
Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne niewykraczające poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się darczyńcy. Noszą je natomiast zachowania, które – oceniając rozsądnie, przy uwzględnieniu miernika obiektywnego i subiektywnego – muszą być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Rażąca niewdzięczność występuje niewątpliwie w przypadku, gdy obdarowany dopuszcza się względem darczyńcy rozmyślnie nieprzyjaznych aktów, przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, czci oraz mieniu, a także gdy obdarowany narusza obowiązki wynikające ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą, np. odmawia pomocy w czasie choroby mimo oczywistej możliwości jej udzielenia.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2005 r. II CK 265/05
Zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny nie mogą uzasadniać odwołania darowizny na podstawie art. 898 § 1 k.c.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2001 r. II CKN 818/00
Nie mogą być uznane za rażącą niewdzięczność przykrości i krzywdy czynione impulsywnie, lecz mieszczące się w granicach zwykłych konfliktów życia codziennego.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1999 r. I CKN 174/98
1. Rażąca niewdzięczność występuje wówczas, gdy obdarowany przejawia agresję wobec darczyńcy, poniża jego godność osobistą, niewywiązuje się z obowiązków wynikających z umowy darowizny.
2. Nawet ustalenie, że u podstaw pogorszenia się stosunków między stronami leży naganne zachowanie się zarówno obdarowanego, jak w darczyńcy, nie pozwala przyjąć, że spełnione zostały przesłanki umożliwiające skuteczne odwołanie wykonanej darowizny. Ustawa wymaga bowiem, aby niewdzięczność obdarowanego była rażąca, a więc wymaga, aby przybrała postać kwalifikowaną, którą charakteryzuje nasilenie złej woli i naganności zachowania się obdarowanego. Takiej szczególnie negatywnej oceny nie sposób formułować, gdy istotną przyczynę konfliktów występujących pomiędzy stronami umowy darowizny stanowi zachowanie się darczyńcy.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1999 r. II CKN 625/98
Okresowe odosobnienie obadarowanego, w związku z podejrzeniem o popełnienie przestępstwa i ewentualne dalsze skutki tego rodzaju w razie skazania, nie mogą być kojarzone z rażącą niewdzięcznością wobec darczyńcy.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1998 r. I CKU 100/98
Nie można przyjąć, by pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpadało odwołanie przez spadkodawcę testamentu, w którym powołał daną osobę do spadku, jako swego spadkobiercę, chociażby z uwagi na swobodę testowania, i to bez żadnych wyjątków, przewidzianą w art. 943 k.c.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r. I CKN 117/97
Pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpadają tylko takie czynności obdarowanego, które są skierowane przeciwko darczyńcy ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze. Chodzi tu więc przede wszystkim o popełnione przestępstwo przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą, jak np. odmowa udzielenia pomocy w chorobie mimo oczywistej możliwości. Wyłączone są natomiast krzywdy czy przykrości wyrządzone w sposób niezamierzony, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, zwłaszcza wywołane zachowaniem się darczyńcy. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą świadczyć o znacznym napięciu złej woli obdarowanego, na co wskazuje użycie przez ustawodawcę słów “rażąca niewdzięczność”. Nie uzasadnia więc odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach i warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych konfliktów.
Powyżej przytoczone wyroki stanowią jedynie przykłady zachowań, które mogą być traktowane jako rażąca niewdzięczność. Trzeba jednak pamiętać, iż każda sprawa jest indywidualna i dwa identyczne zachowania w dwóch różnych sprawach mogą być zupełnie inaczej przez sąd postrzegane, z uwagi na ich inny kontekst i składający się na daną sytuację całokształt okoliczności.
Termin i warunki odwołania darowizny
W kodeksie cywilnym został wprowadzony termin w którym można dokonać odwołania darowizny tj. 1 rok od dowiedzenia się o przyczynie do jej odwołania. Istotne jest, iż termin liczy się od dowiedzenia się o przyczynie, a nie od daty jej wystąpienia. Przykładowo obdarowany mógł wyrządzić darczyńcy jakąś szkodę, ale dopiero po kilku miesiącach ujawni się fakt, iż osobą za nią odpowiedzialną jest obdarowany, który wcześniej swoje sprawstwo skutecznie ukrywał.
art. 899 §3 kodeksu cywilnego – Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2016 r. I CSK 209/15
Jeśli naganne zachowanie przybiera postać ciągłego zaniechania to termin roczny przewidziany w art. 899 § 3 k.c. zostaje zachowany, jeśli nie upłynął rok od chwili, kiedy stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał.
W celu ustalenia początku terminu, o którym stanowi art. 899 § 3 k.c. bada się moment dowiedzenia się o podstawach odwołania darowizny, a nie moment wystąpienia rażącej niewdzięczności.
Zaznaczyć jednak należy, iż jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu to przy odwołaniu nie może się powoływać na przewinienia obdarowanego, które zostały mu uprzednio wybaczone.
Jak się bronić w sprawie o odwołanie darowizny?
Nie ma żadnego uniwersalnego sposobu na skuteczną obronę w sprawie o cofnięcie darowizny – podjęte środki zależą zawsze od konkretnego przypadku. Generalnie jednak można wskazać na dwa kierunki obrony. Pierwszy tj. formalny – należy sprawdzić, czy zostały dochowane wszelkie warunki związane z możliwością wniesieniu pozwu o odwołanie darowizny tj. m.in. czy darczyńca złożył oświadczenie o odwołaniu darowizny, czy został zachowany termin 1 roku od dowiedzenia się o przyczynie niewdzięczności obdarowanego, itp.
Drugi kierunek to obrona merytoryczna, czyli obalanie twierdzeń przedstawianych przez darczyńcę dotyczących sytuacji, które mają wykazywać, że obdarowany zachowywał się niewdzięcznie np. przeinaczanie faktów przez darczyńcę, pozorowanie sytuacji, brak wystąpienia konkretnych zdarzeń na które się powołuje darczyńca, niezasadność powoływanych okoliczności. W kontekście niezasadności powoływanych podstaw do odwołania darowizny należy w szczególności zapoznać się z powyżej wskazanymi przykładami z wyroków polskich sądów, aby zobaczyć czy dane zdarzenie w ogóle może być rozpatrywane w kontekście niewdzięczności.
Zmiana przedmiotu darowizny, a jej odwołanie
Przeważnie sprawy o odwołanie darowizny dotyczą nieruchomości. Niejednokrotnie przedmiotem darowizny jest działka ziemi, na której później obdarowany buduje dom. Często też przedmiotem darowizny może być dom, czy mieszkanie, które obdarowany kompleksowo remontuje. Jak w takim przypadku rozstrzygana jest kwestia zwrotu darowizny?
W takich sytuacjach sąd bierze pod uwagę jak zmienił się przedmiot darowizny i przyzna obdarowanemu stosowny zwrot nakładów jakie poczynił. W sytuacji w której nakłady te przewyższają w znacznym stopniu wartość darowizny np. budowa domu na działce darczyńcy, wtedy sąd zamiast zwrotu darczyńcy działki przyzna mu od obdarowanego ekwiwalent w postaci wartości działki.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2010 r. IV CSK 436/09
Rozliczenie nakładów po odwołaniu darowizny odbywa się na podstawie art. 408 k.c. co oznacza, że zobowiązany do zwrotu przedmiotu darowizny może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął, a zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Jest to regulacja w istocie taka sama jak przewidziana w art. 226 § 1 k.c.
Odwołanie darowizny przez spadkobierców zmarłego darczyńcy
W zakresie odwołania darowizny warto wskazać, iż odwołania mogą dokonać spadkobiercy darczyńcy. Tym samym może istnieć sytuacja w której darczyńca jednak z pewnych względów rodzinnych nie chciał występować do sądu o odwołanie darowizny, ale z takim powództwem wystąpią jego spadkobiercy. Prawo takie przysługuje spadkobiercom pod warunkiem, że w chwili śmierci darczyńca był potencjalnie uprawniony do wystąpienia z taką sprawą czyli m.in. nie upłynął mu jeszcze wskazany powyżej termin. Istotne jest to, że te wymogi ocenia się na dzień śmierci darczyńcy. Jeżeli sprawa spadkowa trwa bardzo długo np. 2 lata to nie spowoduje to niezachowania terminu 1 roku od dowiedzenia się od niewdzięczności, gdyż termin ten sprawdza się w odniesieniu do daty śmierci spadkodawcy. Zostały też wprowadzone dodatkowe możliwości dla spadkobierców do odwołania darowizny tj. w sytuacji w której obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
art. 899 §2 kodeksu cywilnego – Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
Obowiązki obdarowanego
Umowę darowizny z pewnością należy odróżnić od umowy dożywocia i co do zasady z umową darowizny nie są związane żadne obowiązki po stronie obdarowanego. Obdarowany otrzymuje dany przedmiot zupełnie za darmo. Zasada ta znajduje jednak pewno przełamanie w przypadku popadnięcia darczyńcy w niedostatek.
Art. 897 kodeksu cywilnego – Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Stan niedostatku definiuje się po krótce jako stan w którym osoba nie jest w żaden sposób w stanie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb, m.in. nie ma odpowiednich źródeł utrzymania i nie jest w stanie w żaden sposób zarobkować (szczegółowo o niedostatku pisałem w artykule dotyczącym alimentów od dzieci na rzecz rodziców). W takim przypadku obdarowany ma obowiązek wspomóc darczyńcę w jego bieżącym utrzymaniu. Zaniechanie temu obowiązkowi może stanowić podstawę do odwołania darowizny.
zdjęcie: alison hinch – freeimages.com/photographer/hinch-50241
Zostaw komentarz