Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa

W polskim systemie prawnym występuje domniemanie ojcostwa, tj. domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki, które działa z mocy prawa (czyli z automatu). Jeżeli dziecko rodzi się w trakcie trwania małżeństwa lub w trakcie 300 dni liczonych od rozwiązania małżeństwa ojcem jest mąż matki dziecka (pod warunkiem, że matka nie weszła w tym czasie w kolejny związek małżeński – bowiem po prawomocnym orzeczeniu rozwodu i wejściu w kolejny związek małżeński domniemanie to działa na rzecz drugiego małżonka). Od tych zasad jest jeden wyjątek dotyczące leczenia niepłodności – w takim przypadku ojcem zawsze pozostaje mąż wyrażający zgodę na procedurę wspomaganej medycznie prokreacji, a proces o zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalny, gdyż takie żądanie uznaje się za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Szczególnie komplikacje może przysporzyć ta druga okoliczność czyli narodziny dziecka w terminie 300 dni od rozwiązania małżeństwa. Bardzo często zdarza się tak, że już na etapie rozwodu małżonkowie są w nowych związkach, a już w szczególności kiedy podstawą rozwodu jest zarzut zdrady żony. w takim przypadku należy pamiętać, iż dziecko które urodzi się z takowego romansu, nawet po rozwodzie, zostanie automatycznie przypisane do byłego męża. Dzieje się to z automatu i w Urzędzie Stanu Cywilnego nie mają możliwości wpisać prawdziwego ojca dziecka, nawet gdyby takowy wspólnie z byłym mężem wspólnie pojawili się w USC i złożyli stosowne oświadczenia – taka procedura nie jest przewidziana.

Domniemanie ojcostwa może zostać obalone. Jednakże możliwe jest to wyłącznie w procesie o zaprzeczenie ojcostwa.

Wymogi pozwu o zaprzeczenie ojcostwa

Pozew składa się do sądu rejonowego (wydziału rodzinnego). Zgodnie z art. 27 pkt 4 u.k.s.c. pobiera się opłatę stałą w kwocie 200 zł od pozwu w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa.

Zdolność do wytoczenia powództwa w procesie o zaprzeczenie ojcostwa ma:
• mąż matki
• matka
• samo dziecko
• prokurator – gdy wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego

Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1951 r., C 291/51:

„Kodeks rodzinny przyznaje prawo do zaprzeczenia ojcostwa tylko ojcu i matce, nie daje go natomiast spadkobiercom ojca.”

Należy pamiętać o tym, by prawidłowo wskazać osoby pozwane:
• mąż matki powinien wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje – przeciwko samemu dziecku.
• Matka powinna wytoczyć powództwo przeciwko mężowi i dziecku, a jeżeli mąż nie żyje również przeciwko samemu dziecku.
• Dziecko powinno wytoczyć powództwo przeciwko mężowi swojej matki i matce.
• Jeżeli matka nie żyje powództwo wytacza się przeciwko jej mężowi.
• Jeżeli natomiast mąż matki nie żyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2007 r., IV CSK 287/07 (z uzasadnienia):

„Nie bez znaczenia pozostaje również charakter domniemania ojcostwa męża matki dziecka. Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki (art. 62 § 1 i 2 k.r.o.) zostało ukształtowane jako domniemanie niewzruszalne, tzn. możliwe do obalenia jedynie w drodze zakwestionowania podstawy domniemania (powództwa o zaprzeczenie ojcostwu – art. 62 § 3 k.r.o.). Następuje to przez wykazanie niepodobieństwa, aby mąż matki mógł być ojcem dziecka (por. art. 67 k.r.o.), a stosownej treści powództwo musi zostać wniesione przed upływem ustawowych terminów zawitych i tylko przez osoby, którym ustawa przyznaje legitymację czynną (art. 63, 64, 69 i 70 k.r.o.). Podobnie unieważnienie uznania dziecka podlega określonym rygorom, zarówno co do osoby legitymowanej do wystąpienia z powództwem, jak również podstaw i terminów do jego wniesienia. Dopuszczenie możliwości korygowania zawartych w akcie urodzenia danych dotyczących ojca dziecka, nawet wynikających z nieważnego oświadczenia o uznaniu, przez unieważnienie lub sprostowanie aktu stanu cywilnego, prowadziłoby do obejścia wskazanych uregulowań.”

Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 1948 r., III C 1741/47:

„Ustanowione w art. 5 pr. rodzinnego domniemanie urodzenia z małżeństwa może być obalone tylko w sposób, unormowany w art. 6-14 prawa rodzinnego; w braku takiego obalenia domniemanie to obowiązuje bezwzględnie, choćby było oczywiste, że dziecko nie mogło być spłodzone przez męża matki.”

Termin do wniesienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa

Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa należy wytoczyć w określonym terminie. Po upływie wskazanych poniżej terminów powództwo o zaprzeczenie ojcostwa może wytoczyć wyłącznie prokurator. Nie jest on związany w tym zakresie żadnymi terminami, jednakże podobnie jak mąż matki i matka, nie może wystąpić z powództwem o zaprzeczenie po śmierci dziecka. Aby prokurator wszczął postępowanie, osoba zainteresowana powinna zwrócić się do niego ze stosownym wnioskiem. We wniosku należy uprawdopodobnić, że dany mężczyzna faktycznie nie jest ojcem dziecka. Najlepiej uczynić to poprzez wykonanie badań DNA.
Termin do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa jako termin prawa materialnego nie podlega przywróceniu. Wniesienie powództwa po jego upływie prowadzi do oddalenia powództwa. Roszczenie o zaprzeczenie ojcostwa nie jest roszczeniem majątkowym, a zatem nie podlega przedawnieniu. W konsekwencji nie mają do niego zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego regulujące przerwę biegu przedawnienia czy też jego zawieszenie
Tym samym jeżeli mąż matki nie dochował terminu do złożenia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa, gdyż np. dowiedział się dopiero po kilku latach o tym, że dziecko nie jest jego to jedyną szansą do dokonania zaprzeczenia ojcostwa jest zwrócenie się do prokuratora, którego nie obowiązują żadne terminy.
Mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 1967 r., I CR 26/67:

„Każdą wiadomość o urodzeniu dziecka przez żonę winien mąż matki traktować poważnie i w razie potrzeby ma obowiązek ją sprawdzić.
Te założenia jednak obowiązują w zasadzie do dowiedzenia się przez męża matki o urodzeniu dziecka, gdy o fakcie tym dowiaduje się w okresie objętym domniemaniem z art. 62 § 1 k.r. i op., gdyż norma z art. 63 takie stany faktyczne, najczęściej się zdarzające przede wszystkim zakłada.
Inaczej jednak jest, gdy minął już okres 300 dni od ustania małżeństwa i mąż matki dowiaduje się o urodzeniu dziecka. Wówczas sam fakt dowiedzenia się o urodzeniu nie wystarcza, jeśli równocześnie b. mąż nie dowiaduje się, że urodzenie nastąpiło w okresie domniemania pochodzenia z małżeństwa. Urodzenie bowiem przez byłą żonę dziecka po upływie tego terminu żadnych dla niego skutków prawnych nie wywołuje.”

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1971 r., II CR 539/71:

„Jeżeli dziecko nie urodziło się w czasie trwania związku małżeńskiego jego matki z pozwanym lecz przed zawarciem tego małżeństwa, to tym samym nie zostało ojcostwo pozwanego ustalone w oparciu o przepis art. 62 § 1 k.r.o., to znaczy w drodze domniemania, że pochodzi z małżeństwa i dlatego powództwo o zaprzeczenie ojcostwa z art. 63, 69 i 70 k.r.o. nie wchodzi w grę.”

Szczególne sytuacje związane z terminami:
• Jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku rok od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel ustawowy dowiedział się, że dziecko nie pochodzi od męża matki, po upływie tego terminu – rok od dnia, w którym dowiedział się o tej okoliczności.
• Jeżeli przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowolnionego nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może wytoczyć powództwo po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku rok od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia, a jeżeli mąż dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, po upływie tego terminu – rok od dnia, w którym dowiedział się o tej okoliczności.
• Jeżeli mąż matki zapadł na chorobę psychiczną lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo istnienia podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego nie został ubezwłasnowolniony, może on wytoczyć powództwo w ciągu roku od dnia ustania choroby lub zaburzeń.
• Matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa swego męża w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.

Zaznaczyć przy tym należy, że zaprzeczenie ojcostwa zasadniczo nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka, chyba że dziecko zmarło po wszczęciu postępowania. W razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo, zaprzeczenia ojcostwa mogą dochodzić jego zstępni.

Zgodnie z treścią przepisu art. 70 § 1 k.r.o.: „Dziecko po osiągnięciu pełnoletności może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od męża swojej matki. Jeżeli dziecko dowiedziało się o tej okoliczności przed dniem osiągnięcia pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia osiągnięcia pełnoletności.”

Trybunał Konstytucyjny badał zgodność powyższego przepisu z Konstytucją RP – wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 maja 2018 r., SK 18/17:

„Art. 70 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2017 r. poz. 682) w zakresie, w jakim określa termin do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa męża matki niezależnie od daty powzięcia wiadomości przez pełnoletnie dziecko o tym, że nie pochodzi od męża matki, jest niezgodny z art. 30 w związku z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.

Początek biegu terminu od dnia wejścia w życie wyroku do wytoczenia powództwa liczony jest nie od dnia uzyskania przez dziecko pełnoletniości, ale od daty powzięcia wiadomości przez pełnoletnie dziecko o tym, że nie pochodzi od męża matki. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że pewność prawa, przez którą należy rozumieć niemożność stanu prawnego po upływie określonego czasu, nie powinna przeważać nad prawem do poznania i prawnego uznania swojego pochodzenia w zgodzie z prawdą biologiczną.
Jednakże, legitymacji do wytoczenia powództwa o zaprzeczenia ojcostwa nie posiada małoletnie dziecko.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1965 r., II CR 241/65:

„Przepis art. 70 § 1 k.r. i o., legitymuje do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa dziecko dopiero po dojściu do pełnoletności. Odmienna wykładnia byłaby więc sprzeczna z prawem.”

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1965 r., II CR 263/65:

„Ani gramatyczna ani logiczna wykładnia przepisu art. 70 k.r. i opiek. nie uzasadnia wniosku o zakreśleniu jedynie ostatecznego terminu do wystąpienia z powództwem i nie pozbawieniu natomiast małoletniego prawa do wystąpienia z takim żądaniem przed uzyskaniem pełnoletności. Norma art. 70 k.r. zawiera trzy postanowienia: przyznaje dziecku legitymację do wystąpienia z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa męża swojej matki, pozwala mu na wystąpienie na drogę sądową dopiero po uzyskaniu pełnoletności i stanowi, że prawo to ulega trzyletniej prekluzji, licząc od daty uzyskania pełnoletności.
Przy proponowanej wykładni byłby zbędny człon przepisu “po dojściu do pełnoletności”, a zwrotu tego nie wolno wykładać per non est, ma on bowiem wyraźną treść normatywną.”

Skutki zaprzeczenia ojcostwa

Na koniec należy zauważyć, że zaprzeczenie ojcostwa wywołuje doniosłe skutki prawne w sferze obowiązków i praw istniejących między ojcem a dzieckiem, w tym m.in. w zakresie dziedziczenia, władzy rodzicielskiej i alimentów. Wyrok stwierdzający, że dany mężczyzna nie jest ojcem dziecka urodzonego przez jego żonę w czasie trwania małżeństwa, wywołuje skutek wsteczny, tj. ex tunc, wyłącznie, co do ojcostwa, tzn. że nie jest on ojcem dziecka od chwili jego poczęcia. W zakresie innych stosunków prawnych, np. władzy rodzicielskiej czy też świadczeń alimentacyjnych, wyrok wywołuje skutek na przyszłość (ex nunc), czyli od chwili jego wydania.

W przypadku zaprzeczenia ojcostwa możliwe jest uchylenie obowiązku alimentacyjnego, przy czym wyłącznie co do świadczeń jeszcze nie spełnionych oraz tych na przyszłość. Brak jest natomiast możliwości, aby skutecznie żądać zwrotu kwot już faktycznie wyłożonych tytułem alimentów.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1982 r., III CZP 22/82:

„Prawomocne obalenie domniemania ojcostwa męża matki z mocą wsteczną (ex tunc) nie przekreśla powstałych już skutków zdarzeń, jakie nastąpiły w okresie obowiązywania domniemania ojcostwa w stosunkach między dzieckiem a mężem matki z tytułu wynikających wówczas z domniemania ojcostwa praw i obowiązków rodzicielskich, a więc w zakresie reprezentowania dziecka, zarządu jego majątkiem, utrzymywania i wychowywania. Przyjęcie tej reguły oznacza, że – gdy chodzi o świadczenia alimentacyjne męża matki względem dziecka – nie ulegają zwrotowi świadczenia już spełnione do chwili prawomocnego obalenia domniemania ojcostwa. Od tej natomiast chwili ustaje obowiązek dalszych świadczeń alimentacyjnych, choćby były już prawomocnie zasądzone, lecz jeszcze nie wyegzekwowane, przy czym chodzi tu głownie o świadczenia zasądzone, lecz jeszcze nie wyegzekwowane przed obaleniem domniemania ojcostwa”.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 1980 r., III CZP 6/80:

„Były mąż matki nie może skutecznie żądać zwrotu kwot wyłożonych przed zaprzeczeniem ojcostwa na utrzymanie i wychowanie dziecka.”

Należy podkreślić, że wyrok zaprzeczający ojcostwu i obalający domniemanie wywołuje skutki również w zakresie obywatelstwa dziecka. Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy z 2.04.2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2012 r. poz. 161 ze zm.): „Zmiany w ustaleniu osoby ojca, wynikające z orzeczenia sądu wydanego na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa albo o unieważnienie uznania, podlegają uwzględnieniu przy określeniu obywatelstwa małoletniego, chyba że małoletni osiągnął już pełnoletność lub za jego zgodą, jeżeli ukończył 16 lat”.