Roszczenie o zachowek

Zachowek jest regulacją prawa spadkowego mającą na celu majątkowe zabezpieczenie osób najbliższych spadkodawcy przed jego nielojalną, ostatnią wolą. Kwestie zachowku regulują przepisy kodeksu cywilnego od art. 991 do art. 1012.

Uprawnieni do zachowku są tylko najbliżsi członkowie rodziny zmarłego tj. jego zstępni (potomkowie), rodzice i małżonek pod warunkiem, że osoby te byłyby powołane do spadku przy dziedziczeniu ustawowym.
Z praktyki sądowej można wskazać, iż największą liczbę spraw stanowią roszczenia o zachowek po rodzicach z którymi występują dzieci. Należy jednak podkreślić, iż art. 991 k.c. mówi o wszystkich zstępnych spadkodawcy. Tym samym z żądaniem zapłaty zachowku mogą wystąpić do sądu wnuki (o zachowek po dziadkach), czy nawet prawnuki osoby zmarłej.
Do zachowku po zmarłym nie jest natomiast uprawnione rodzeństwo spadkodawcy.

Warto wyjaśnić, co oznacz zwrot „byłby powołane do spadku przy dziedziczeniu ustawowym”. Nie dziedziczą na podstawie ustawy osoby, które:

• zostały wydziedziczone
• uznane zostały za niegodne dziedziczenia
• zrzekły się dziedziczenia
• odrzuciły spadek
• zostały wyłączone od dziedziczenia orzeczeniem sądu

Na miejsce powyższych osób wchodzą ich zstępni. Tym samym może się okazać, że liczba osób którym będzie należny zachowek wcale się nie zmniejszy. Jest to szczególnie istotne przy wydziedziczeniu – wydziedziczenia dokonać może jedynie spadkodawca w testamencie. Tym samym wolą spadkodawcy jest wskazanie, że dana osoba nie będzie po nim dziedziczyła, ale również nie będzie uprawniona do zachowku. Podkreślenia wymaga fakt, że wydziedziczenie nie dotyczy dalszych zstępnych. W związku z tym spadkodawca powinien ich również wydziedziczyć. Z tym pojawia się jednak często problem, gdyż nie można wydziedziczyć osoby małoletniej.

Zachowek przysługuje nie tylko w przypadku, gdy w testamencie zostały pominięte przez spadkodawcę osoby uprawnione do jego otrzymania. Z pozwem o zachowek mogą wystąpić także osoby, które są spadkobiercami czy to w przypadku dziedziczenia z testamentu, czy też z ustawy (gdy nie został sporządzony testament). Spadkobiercy są uprawnieni do zachowku w przypadku, kiedy mimo dziedziczenia nie dostaną przypadającego im udziału zagwarantowanego przez zachowek. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku, gdy np. w testamencie przyznano bardzo mały udział np. 1/10 spadku, a wartość zachowku wynosiłaby 1/4 spadku. Również może się okazać, że pomimo dziedziczenia z ustawy spadkobierca nic nie otrzyma po zmarłym, bo wartość spadku jest zerowa, gdyż spadkodawca za życia wszystko porozdawał darowiznami.

Bardzo często zdarza się, że majątek spadkowy w chwili śmierci spadkodawcy jest znikomy, a spadkodawca za życia wyzbył się większości kosztowności na rzecz innych osób. Wartość dokonanych przez spadkodawcę darowizn co do zasady wlicza się do masy spadkowej od której wartości ustala się należny zachowek. Jeżeli darowizna została dokonana na rzecz spadkobiercy lub osoby uprawnionej do zachowku to żądanie jej doliczenia nie ulega przedawnieniu. W przypadku gdy darowizna została dokonana na rzecz osoby trzeciej, która nie jest spadkobiercą, można ją doliczyć do spadku jeżeli od jej dokonania nie upłynęło 10 lat licząc wstecz od chwili śmierci spadkodawcy.
Nie podlegają natomiast zaliczeniu drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Innych wyjątków nie przewidziano o czym wypowiedział się Sąd Najwyższy:

Ustawodawca, poza wskazanymi wyjątkami, nie zdecydował się na uzależnienie doliczania wartości świadczeń na podstawie umów darowizn do substratu zachowku od ich przedmiotu. Bez względu na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ponadto, ustawodawca nie uzależnił także kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim darowizna została dokonana. Nie ma znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w kodeksie cywilnym – postanowienie Sądu Najwyższego, sygn. akt III CZP 136/10 – pełna treść na stronie Sądu Najwyższego

W sądach w Łodzi najczęściej dochodzi do sporów o zachowek między rodzeństwem – spadkodawca darowuje lub zapisuje spory majątek na jedno ze swoich dzieci, a z roszczeniem występują później do obdarowanego jego brat lub siostra domagając się zachowku po zmarłym rodzicu.

Pozew o zachowek składa się w sądzie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Sprawa ma charakter procesowy, co m.in. oznacza konieczność zapłaty opłaty od pozwu w wysokości 5% dochodzonej kwoty zachowku (oczywiście można starać się o zwolnienie od kosztów sądowych).
Na powodzie ciąży obowiązek samodzielnego obliczenia ile wynosi zachowek. Oczywiście kwota ta polega na pewnym oszacowaniu – najlepiej posiłkować się ogłoszeniami sprzedaży podobnych nieruchomości i ruchomości jakie można znaleźć w internecie. Jeżeli podczas sprawy pojawi się spór między powodem, a pozwanym to zasadne będzie powołanie biegłego rzeczoznawcy, który obiektywnie oceni wartość danego składnika majątkowego wchodzącego w skład spadku.
Obliczając wysokość zachowku w pierwszej kolejności należy ustalić krąg spadkobierców ustawowych i przysługujące im udziały w przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy. Zachowek wynosi 1/2 określonego powyżej udziału, a jeżeli uprawniony jest małoletnim lub trwale niezdolnym do pracy to zachowek wynosi 2/3 udziału ustawowego.

Roszczenia o zachowek przedawniają się z upływem 5 lat licząc od dnia ogłoszenia testamentu. Ta generalna zasada ulega jednak w różnych wypadkach pewnym zmianom, które skutkują bądź to brakiem rozpoczęcia się biegu terminu przedawnienia, bądź to jego przerwaniem. Najczęściej z takimi komplikacjami mamy do czynienia wtedy kiedy jest kilka testamentów lub istnieje spór co do ważności testamentu. Może bowiem się tak zdarzyć, że pomimo ogłoszenia testamentu po nawet kilku latach prowadzenia sprawy o stwierdzenie nabycia spadku okaże się, że testament jest nieważny, a dziedziczenie następuje z ustawt.
Kilka ważniejszych orzeczeń Sądu Najwyższego:

Uchwała SN z dnia 22 lutego 1972 r., III CZP 102/71 – Termin przedawnienia przewidziany w art. 1007 § 1 k.c. nie biegnie dopóty, dopóki uprawniony do zachowku jest uważany z mocy prawomocnego postanowienia sądu za spadkobiercę testamentowego.

Wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CSK 298/08 – Wniesienie pozwu z żądaniem zapłaty zachowku przerywa bieg przedawnienia roszczenia o zachowek, nawet jeżeli ostatecznie żądana kwota zachowku okaże się wyższa od sformułowanej w pozwie.

Uchwała SN z dnia 22 października 1992 r., III CZP 130/92 – Zgłoszenie przez uczestnika postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku zarzutu nieważności testamentu przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek.

Wyrok SN z dnia 22 maja 2013 r., III CSK 319/12 – Jeżeli spadkodawca pozostawił kilka testamentów, termin przedawnienia przewidziany w art. 1007 § 1 k.c. biegnie od ogłoszenia tego testamentu, z którego treści uprawniony wywodzi roszczenie o zachowek.

W przypadku, gdy zmarły nie pozostawił testamentu termin przedawnienia roszczeń o zachowek liczy się od chwili otwarcia spadku – czyli od śmierci spadkodawcy. Ten termin jest istotny dla osób, które są spadkobiercami, ale chcą dochodzić zachowku od obdarowanych darowizną przez spadkodawcę za jego życia. Wobec tego zachowek od darowizny przedawni się po 5 latach od otwarcia spadku – zasada ta jednak również znajduje pewne przełamanie, gdyż jak wskazano wyżej w trakcie sprawy o stwierdzenie nabycia spadków może powstać spór o ważność testamentów.

Uchwała SN z dnia 10 października 2013 r., III CZP 53/13 – Złożenie przez uprawnionego do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy przerywa bieg terminu przedawnienia jego roszczenia o zachowek należny od spadkobiercy ustawowego.